Κοινωνικός αποκλεισμός και αποκλεισμός των ΑμεΑ: μια ιστορική αναδρομή

Μια διαφορετική προσέγγιση

«Τα περισσότερα από τα μεγαλύτερα κακά που έχει προκαλέσει ο άνθρωπος στον άνθρωπο, έχουν προέλθει από εκείνους που ήταν απολύτως βέβαιοι για κάτι που στην πραγματικότητα ήταν λανθασμένο»

Bertrand Russel

Θα ξεκινήσουμε από την Αρχαία Ελλάδα (κοιτίδα του Δυτικού πολιτισμού) και την Σπάρτη με τους Αποθέτες/ Καιάδας που έριχναν τα παιδιά που θεωρούσαν ασθενικά ή ‘’ανάπηρα’’. Η επιλογή όπως αναφέρει ο Πλούταρχός γινόταν ως εξής: έλουζαν τα νεογέννητα με κρασί και όσα κραύγαζαν και είχανε σπασμούς επιλέγονταν για τον Καιάδα (Σακκά, 1985: 104-105). Αυτή η αποτρόπαια στάση δεν ήταν μόνο χαρακτηριστικό γνώρισμα της Σπάρτης και του τρόπου ζωής που της επέβαλαν οι συνθήκες. Ο Πλούταρχος αναφέρει και άλλα παρόμοια περιστατικά σε διάφορες πόλεις όπως τη Χαιρώνεια, γενέτειρα του, κάπως διαφορετικά όμως , δηλαδή με την τελετουργική εξόντωση του αποδιοπομπαίου τράγου για θεραπευτικούς σκοπούς (για να εξαγνιστεί η πόλη από πανούκλα, πείνα, επιδημίες ή άλλες πιο μεγάλες συμφορές, διάλεγαν κάποιον για να επωμισθεί τα «κακά» ώστε να εξαγνιστεί η πόλη. Στα Άβδηρα της Θράκης και στην Αθήνα γιορτή των Θαργηλίων, προς τιμήν του Απόλλωνα γινόντουσαν τέτοιου είδους ετήσιες τελετές. 

Ο Πλάτωνας, κρυφός θαυμαστής της Σπάρτης, γράφει στην «Πολιτεία» 460c : «τα δε των χειρόνων και εάν τι των ετέρων, ανάπηρον γίγνηται, εν απορρήτω τε και άδηλω κατακρύψουσιν ως πρέπει» (τα παιδιά που δεν θα προέρχονται από νόμιμους γάμους και όσα θα γεννιούνται ανάπηρα θα τα κρύβουν, όπως είναι το σωστό, σε μέρος μυστικό και αφανέρωτο). Υπονοεί με έμμεσο πλην σαφή τρόπο, πως τα παιδιά αυτά πρέπει να τα «φάει το σκοτάδι» κατά μια σημερινή έννοια. (Κατσούλης ,Κοτούλας, Παπασεκαλαρίου, 1993:8).

Οι βάσεις του Δυτικού κόσμου και πολιτισμού, η αρχαία Ελλάδα (Πλάτωνας, Αριστοτέλης), η Ρώμη και η Χριστιανική θρησκεία, έπαιξαν βασικό ρόλο στη στάση των ανθρώπων απέναντι στους «αρρώστους».

Σε ολόκληρη την Ευρώπη στα μέσα του 17ου αιώνα, δημιουργήθηκαν μεγάλοι οίκοι εγκλεισμού με αποστολή όχι μόνο να δέχονται ‘’τρελούς’’ αλλά και μια ολόκληρη σειρά από άτομα που ήταν σε μεγάλο βαθμό διαφορετικά μεταξύ τους, τους φτωχούς και ανάπηρους, τους εντελώς άπορους, τους ζητιάνους, τους τεμπέληδες, όσους είχαν αφροδισιακά νοσήματα. Όλους εκείνους δηλαδή που σε σχέση με τους κανόνες της λογικής και της ηθικής της κοινωνίας έδειχναν σημάδια «διανοητικής παρέκκλισης» (Κατσούλης, Κοτούλας, Παπασεκαλαρίου, 1993: 9). 

 Το κοινό χαρακτηριστικό που ομαδοποιούσε όλους εκείνους τους έγκλειστους σε αυτά τα ιδρύματα, ήταν η ανικανότητα τους να συμμετέχουν στην παραγωγή, κυκλοφορία και συσσώρευση πλούτου. (Κατσούλης, Κοτούλας, Παπασεκαλαρίου, 1993: 10).

Από τις αρχές του 19ου αιώνα το ψυχιατρικό άσυλο, το σωφρονιστήριο, το αναμορφωτήριο, το ίδρυμα της επιτηρούμενης εκπαίδευσης και ως ένα βαθμό τα νοσοκομεία λειτουργούν με διπλή μορφή: με τη μορφή του χαρακτηρισμού (τρελός - μη τρελός, επικίνδυνος- ακίνδυνος, φυσιολογικός - μη φυσιολογικός) και με την μορφή του καταναγκαστικού προσδιορισμού της διαφορισμένης κατανομής (ποιος είναι, που πρέπει να βρίσκεται, πως μπορεί να χαρακτηριστεί, πως μπορεί να αναγνωριστεί, πως να ασκηθεί πάνω του μια μόνιμη – ατομικά – επιτήρηση (Foucault, 1989: 264).

Αν προσπαθήσει κανείς να βρει τις αιτίες των προκαταλήψεων των ατόμων χωρίς αναπηρία απέναντι στα άτομα με αναπηρία θα φτάσει πολύ μακριά, μέχρι την προϊστορία της ανθρωπότητας. Η ποικιλομορφία στην ανθρώπινη συμπεριφορά είναι τόσο γνωστή από παλιά, όσο και το σκεπτόμενο ανθρώπινο είδος. Στο βαθμό που η ποικιλομορφία αυτή αντιστοιχεί σε ότι θα λέγαμε «ανώδυνες» ατομικές διαφορές, χωρίς σοβαρές δυσκολίες στην προσαρμογή του ατόμου, η οργανωμένη κοινωνία δεν αντιμετωπίζει κανένα πρόβλημα (Μπεζεβέγκης, Καλαντζή– Αζίζι & Ζώνιου-Σιδέρη, 1997: 706).  Από τη στιγμή που ο άνθρωπος κατάλαβε τον εαυτό του και άρχισε σιγά – σιγά να τον ερευνά, αντιλήφθηκε ότι μερικά άτομα διέφεραν από το γενικό σύνολο αναφορικά με τη συμπεριφορά τους, την εμφάνισή τους και τις προσδοκίες του συνόλου. Η μεταχείριση αυτών των ατόμων έχει υπάρξει μέχρι σήμερα από απάνθρωπη μέχρι κάπως ανθρώπινη. Τα άτομα που διέφεραν έχουν βασανιστεί, καταστραφεί, εξοστρακιστεί, αγνοηθεί και εξοριστεί. Τα προβλήματά τους έχουν εξηγηθεί από δεισιδαιμονικής πλευράς πρώτα και από επιστημονικής πλευράς πρόσφατα (Βασιλείου, 1998: 21).

Η ιστορική αναδρομή της ανθρώπινης συμπεριφοράς απέναντι στα αποκλίνοντα μέλη της (πνευματικά καθυστερημένοι, σωματικά μη αρτιμελείς, σπαστικοί, ψυχικά άρρωστοι και τα λοιπά) παρουσιάζει μια εικόνα της στάσης της κοινωνίας, που καλύπτει ένα φάσμα από την αδιαφορία ή το υποκριτικό ενδιαφέρον των «φυσιολογικών» ατόμων απέναντι στους «αποκλίνοντες», μέχρι τη βίαιη απομόνωσή τους σε άσυλα, ιδρύματα και φυλακές ή τη φυσική εξόντωσή τους (ευθανασία).

Θα παραθέσουμε μερικά μόνο γνωστά και χαρακτηριστικά παραδείγματα από την ιστορία, που αποδεικνύουν την αρνητική στάση του κοινωνικού συνόλου απέναντι στους πνευματικά καθυστερημένους μέχρι τις μέρες μας. 

Οι αρχαίοι Σπαρτιάτες, ως γνωστόν, εξόντωναν κάθε μη αρτιμελές ή κατά κάποιο τρόπο «αποκλίνον» νεογέννητο, ρίχνοντάς το στον Καιάδα ποταμό (φυσική εξόντωση). Οι Αθηναίοι απομόνωναν έντεχνα και εξόντωναν έμμεσα τα μη επιθυμητά μέλη της κοινωνίας, χρησιμοποιώντας τα σε διάφορες βαριές εργασίες και παραδεχόμενοι ως ιδανική ψυχοσωματική κατάσταση, για δικαιολογία, τη γνωστότατη επίσης φράση «νους υγιής εν σώματι υγιή». Αλίμονο σε αυτούς που διέφεραν και δεν ταίριαζαν στο καλούπι! 

Σε όλο τον Μεσαίωνα, στον αιώνα των φώτων (18ος αιώνας) και της βιομηχανικής επανάστασης (19ος αιώνας) η στάση της κοινωνίας παραμένει εχθρική απέναντι στους πνευματικά καθυστερημένους αδιαφορώντας για την ιδιαίτερη θέση και αντιμετώπιση της κατάστασής τους. 

Ο 20ος αιώνας έχει να επιδείξει τη γερμανική ναζιστική «τελική λύση» του προβλήματος των «αποκλινόντων», στέλνοντας στα κρεματόρια κατά χιλιάδες «πνευματικά καθυστερημένα άτομα, σπαστικά, σχιζοφρενείς, σωματικά ανάπηρους» (Νιτσόπουλος, 1981 : 25 – 27). 

Ωστόσο, ο 18ος αιώνας παραμένει η κρίσιμη μεταβατική περίοδος για όλο το ανθρώπινο γένος περιλαμβανομένων και των νοητικά καθυστερημένων ατόμων και των ατόμων με αναπηρία. Η αξιοπρέπεια των ατόμων και ιδίως των παιδιών είχε εδραιωθεί και ο φόβος, η δαιμονολογία, η δεισιδαιμονία και η εχθρότητα, σε όσα άτομα διέφεραν από το κοινωνικό σύνολο, άρχισε να παραγκωνίζεται από τα ανθρωπιστικά εγχειρήματα, τη λογική κατανόηση, τη φροντίδα και την εκπαίδευση. Έτσι, δημιουργήθηκε το κλίμα για την εμφάνιση της ειδικής αγωγής το 18ο αιώνα (Βασιλείου, 1998: 37).

Βιβλιογραφία

Τ. Ε. Ι. ΚΡΗΤΗΣ 

ΣΧΟΛΗ: Σ.Ε.Υ.Π. ΤΜΗΜΑ: ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Συντάκτριες: Βαρκάδου Στυλιανή - Ειρήνη Κούκου Σταυρούλα

‘’Όψεις κοινωνικού αποκλεισμού: Απόψεις γονέων παιδιών με αναπηρία’’.