Παραβιάσεις θεραπευτικού πλαισίου: Μία παλιά "ένοχη" ιστορία

Μια ιστορία για την ψυχανάλυση, το πλαίσιο και την παραβίαση του

Η ταινία «Μία επικίνδυνη μέθοδος» που βασίστηκε στο βιβλίο του αμερικάνου κλινικού ψυχολόγου John Kerr, “A most dangerous method” (1993), αφηγείται την ερωτική ιστορία του Carl Jung, ψυχιάτρου και μαθητή του Freud, και της Sabina Spielrein, η οποία ήταν αρχικά ασθενής του Jung και αργότερα έγινε γιατρός και ψυχαναλύτρια και η ίδια. Στην ταινία που βασίστηκε στην έρευνα που έκανε ο Kerr για το διδακτορικό του (Hellman, 2012) πάνω στη θυελλώδη και αντισυμβατική σχέση του Jung με τη Spielrein, αλλά και την εμπλοκή του Freud ως τρίτου «πόλου» σ’ αυτό το ιδιότυπο τρίγωνο, ο θεατής παρακολουθεί την «κλασική» εξέλιξη μίας παραβίασης θεραπευτικού πλαισίου να ξεδιπλώνεται, αφήνοντάς στο πέρασμά της τραυματισμένους, εκτεθειμένους και ανικανοποίητους τους πρωταγωνιστές, όπως κατά κανόνα συμβαίνει σ’ αυτές τις περιπτώσεις και εκτός κινηματογραφικής οθόνης.

Η ταινία δίνει βέβαια μία ρομαντική και σχεδόν «πικάντικη» διάσταση στην παραβίαση του θεραπευτικού πλαισίου, όταν ο οικογενειάρχης Jung κάνει αρχικά βοηθό και στη συνέχεια ερωμένη του τη νεαρή και ψυχικά ταλαιπωρημένη ασθενή του, εξωραΐζοντας μέχρι ενός σημείου την ασυνείδητη καταστροφικότητα και την συγκαλυμμένη επιθετικότητα των δύο παρτενέρ, ψυχικές καταστάσεις που κατά κανόνα ενυπάρχουν σε παραβιαστικού τύπου σχέσεις όπως αυτή. Ο σκηνοθέτης αναμφίβολα αποδίδει έμμεσα αυτή τη διάσταση, προβάλλοντας μία σεξουαλική σχέση σαδομαζοχιστικού τύπου μεταξύ των δύο πρωταγωνιστών, όπως επίσης υπαινίσσεται και τον ναρκισσιστικό χαρακτήρα της σχέσης μέσα από τον καθρέφτη που κυριαρχεί ως στοιχείο στην ερωτική τους συνεύρεση. Τελικά όμως σαν να έρχεται από την ίδια τη ζωή η νέμεσις για την παραβίαση που συντελέστηκε, αφού η ερωτική ιστορία δεν έχει αίσιο τέλος, και οι δύο πρωταγωνιστές με πρώτο τον Jung, δεν είναι ικανοποιημένοι από τη ζωή τους, παρ’ όλο που θεωρητικά θα είχαν κάθε λόγο να είναι, αφού έχει ο καθένας την οικογένειά του, το επάγγελμά του και την επιστήμη του.

Για τη Spielrein, η αίσθηση του θεατή είναι ότι παραμένει με ένα απωθημένο και μία πικρία για αυτό που δεν κατάφερε να αποκτήσει, ακόμη και αν έγινε και η ίδια ψυχαναλύτρια και μολονότι στο τέλος της ταινίας εμφανίζεται να είναι έγκυος από τον σύζυγό της, ενώ μέχρι τώρα έγκυος παρουσιαζόταν η γυναίκα του Jung τονίζοντας τη διαφορά της με τη Sabina, την οποία ο Jung «χρησιμοποιούσε» ερωτικά χωρίς ποτέ η πράξη να καταλήγει στην από κοινού δημιουργία που συμβολίζει η τεκνοποίηση. Και αν η πρωταγωνίστρια μας μεταφέρει αυτή την έντονη αίσθηση ματαίωσης και ανεκπλήρωτου, ίσως είναι επειδή αυτό που λαχταρούσε μέσω της σχέσης της με τον Jung, να ήταν η ένωση με ένα χαμένο για πάντα ναρκισσιστικό αντικείμενο που θα την απαρτίωνε ψυχικά, ιαίνοντας τους πόνους της ψυχής της με τους οποίους ξεκινά η ταινία αλλά και η σχέση της με τον Jung.

Το πλαίσιο εντός και εκτός της Ψυχανάλυσης

Η σημασία του πλαισίου δεν υπήρξε σημαντική μόνο για την ψυχανάλυση αλλά για κάθε τύπου σχέση που χαρακτηρίζεται από ασυμμετρία και άνισο καταμερισμό «εξουσίας» μεταξύ των δύο μελών, όπως συμβαίνει στη σχέση γιατρού-ασθενούς, δασκάλου-μαθητή, προϊσταμένου-υφισταμένου. Η ουσία του πλαισίου έγκειται στην απαγόρευση της κατάχρησης της εξουσίας από αυτόν που βρίσκεται σε θέση ισχύος προς εκείνον που για οποιονδήποτε λόγο (ιατρικό, επαγγελματικό κλπ), εξαρτάται από τον πρώτο. Ειδικά στις θεραπευτικές σχέσεις, όπου κάποιος αφήνει στα χέρια ενός άλλου τη ζωή του, την ψυχική ή σωματική του υγεία, η ασυμμετρία που δημιουργείται μεταξύ τους είναι ιδιαίτερα σημαντική και ανάλογη είναι, ή θα πρέπει να είναι, η ευθύνη του θεράποντα απέναντι στον ασθενή του. Πρώτος άλλωστε ο Ιπποκράτης φρόντισε να τονίσει στους μελλοντικούς γιατρούς τη σημασία της, όταν περιέλαβε στον όρκο του ο οποίος αποτελεί το πρότυπο των θεραπευτικών πλαισίων, τη φράση:

«…Και σε όποια σπίτια κι αν μπω, να μπω για την ωφέλεια των πασχόντων αποφεύγοντας κάθε εκούσια αδικία και βλάβη και κάθε γενετήσια πράξη και με γυναίκες και με άνδρες, ελεύθερους και δούλους…»

Το θεραπευτικό πλαίσιο βέβαια δεν περιορίζεται στην απαγόρευση της ερωτικής σχέσης, όπως στην περίπτωση Jung-Spielrein που σύμφωνα με την έρευνα του Kerr έγιναν εραστές αμέσως μετά τον τερματισμό της θεραπείας, αλλά αφορά και σε άλλες παραμέτρους που διασφαλίζουν ότι η θεραπευτική σχέση δεν θα παρεκτραπεί προς μία κατεύθυνση που θα την καταστήσει βραχυπρόθεσμα ή μακροπρόθεσμα επιζήμια για τον ασθενή. Γενικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι πράξεις και τα  λόγια που οδηγούν τη θεραπευτική διαδικασία σε παρεκτροπή από τον αρχικό της σκοπό και τη μετατρέπουν σε φιλία, συνεργασία, ερωτικό δεσμό ή οικονομική συνδιαλλαγή μεταξύ των δύο μελών, συνιστούν παραβίαση του πλαισίου. Και παρ’ όλο που όλες οι παραβιάσεις δεν μπορούν να εξισωθούν μεταξύ τους ως προς τον βαθμό σοβαρότητας και βλαπτικότητας για τον ασθενή, οι μελέτες επιβεβαιώνουν την ύπαρξη μίας κλιμακούμενης πορείας (το λεγόμενο “slippery slope” στα αγγλικά) που ξεκινά από εκείνες που είναι μικρότερης σοβαρότητας (όπως η χρήση ενικού, η αποκάλυψη μίας προσωπικής πληροφορίας από τον θεράποντα) και φτάνουν μέχρι τη μέγιστη παραβίαση που είναι η σύναψη σεξουαλικής σχέσης μεταξύ των δύο μελών της θεραπευτικής σχέσης (Gabbard, 2005).

Σε πολλές περιπτώσεις η εξέλιξη των παραβιάσεων δεν φτάνει μέχρι αυτό το σημείο. Ακόμα όμως και αν κινείται σε ενδιάμεσα επίπεδα, η παρέκκλιση από τον θεραπευτικό στόχο και ο εκφυλισμός της θεραπευτικής σχέσης έχει συντελεστεί, αφήνοντας κάποιες φορές περιθώρια για «διόρθωση πορείας» υπό προϋποθέσεις (θα δούμε στο δεύτερο μέρος ποιες μπορεί να είναι αυτές), αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις χωρίς σοβαρή δυνατότητα επαναφοράς στην «κανονική» κατάσταση.

Ειδικά για την Ψυχανάλυση, η θεσμοθέτηση αυστηρών κανόνων αναφορικά με το πλαίσιο είναι μία σχετικά πρόσφατη υπόθεση. Αυτό έχει να κάνει σε μεγάλο βαθμό με το γεγονός ότι η μεταβίβαση υπήρξε από νωρίς για τον Freud το «όχημα για τη θεραπεία», αφού η αγάπη που αισθάνεται ο αναλυόμενος για τον αναλυτή του, τον καθιστά δεκτικό στις ερμηνείες και να τον κάνει να επενδύει ψυχικά στη θεραπεία του. Ο Freud βέβαια προειδοποιούσε τους μαθητές του ότι δεν θα πρέπει να θεωρούν ότι τα συναισθήματα των αναλυόμενών τους οφείλονται στη δική τους γοητεία, αλλά να γνωρίζουν ότι αυτά προέρχονται από την αναβίωση των οιδιπόδειων επιθυμιών και συναισθημάτων που οι αναλυόμενοι είχαν ως παιδιά για τους γονείς τους και τα μεταφέρουν τώρα στο πρόσωπο του αναλυτή τους.

Είναι χαρακτηριστικό ότι στις παραβιάσεις όπου δημιουργείται ερωτική σχέση μεταξύ αναλυτή και αναλυόμενου, ο αναλυτής παίρνει «προσωπικά» και κυριολεκτικά τις εκφράσεις αγάπης ή έρωτα του αναλυόμενου, θεωρώντας ότι αυτές δεν αποτελούν συνέπεια της μεταβίβασης, αλλά συναισθήματα που έχει εμπνεύσει ο ίδιος στον/ην ασθενή του. Ακριβώς όπως ο Jung θεωρούσε ότι με τη Spielrein ήταν «αδελφές ψυχές» που τους έδενε μία «μυστικιστική» ανώτερη δύναμη, σε σημείο που να πιστεύει ότι οι δυο τους επικοινωνούσαν τηλεπαθητικά. Ο Gabbard (1995a) σημειώνει άλλωστε ότι το πρώτο ψυχικό όριο που καταλύεται στη σεξουαλική παραβίαση πλαισίου, είναι αυτό που διαχωρίζει τον εαυτό από το αντικείμενο. Γι’ αυτό τον λόγο, οι σχέσεις αυτές χαρακτηρίζονται από την ψυχική συγχώνευση, το αίσθημα του ανήκειν σε μία παντοδύναμη δυάδα αλλά και τον τραυματικό τους αντίκτυπο για τα δύο μέλη, κυρίως όμως για τον ασθενή.

                                                                                                                από τη Λήδα Μπήτρου

                                                                                                 Κλινική Ψυχολόγο-Εκπ. Ψυχαναλύτρια

Βιβλιογραφία

Cronenberg, D. (2011) Μία επικίνδυνη μέθοδος [κινηματογραφική ταινία], Αγγλία, Γερμανία, Καναδάς, Ελβετία: Sony Pictures Classics

Gabbard, G.O. (1995a) The early history of boundary violations in Psychoanalysis, Journal of the American Psychoanalytic Association, 43:1115-1136

Gabbard G.O., Lester, E.P. (1995b) Boundaries and boundary violations in Psychoanalysis, New York: Basic Books

Gabbard, G.O. (2005) Patient-therapist boundary issues, Psychiatric Times, October 2005 Vol. XXII Issue 12 – Retrieved September 1, 2014, from:http://www.psychiatrictimes.com/articles/patient-therapist-boundary-issues#sthash.CbPJLg8s.dpuf

Hellman, P. (2012) Thesis to conclusion after 23 years – Retrieved October 5, 2014, fromhttp://forward.com/articles/149443/thesis-to-conclusion-in--years/

Kerr, J. (1993) A Most Dangerous Method: The Story of Jung, Freud, and Sabina Spielrein, New York: Alfred A. Knopf

Ιπποκράτειος όρκος. Ανακτήθηκε 1 Σεπτεμβρίου, 2014, από  http://users.uoa.gr/~nektar/history/1antiquity/hippocrates.htm