Οικογενειακή αλληλεπίδραση σε περίοδο κρίσης με επίκεντρο το παιδί

Σε καιρούς κρίσης σαν αυτούς που διανύουμε, καθετί παλιό και παραδοσιακό περνά σε φάση δοκιμασίας.  Αυτοί που πρώτοι δοκιμάζονται σε τέτοιες συνθήκες είναι οι θεσμοί, αρχής γενομένης απο αυτόν της οικογένειας η οποία επανεξετάζεται ως προς τη δομή και τις αντοχές της. Κάτι τέτοιο διαπιστώνουμε σχεδόν καθημερινά να συμβαίνει γύρω καθώς παρακολουθούμε τα όποια οικονομικά, κοινωνικά ή και προσωπικά θέματα να αντανακλώνται και να φιλτράρονται μέσα απο την οικογενειακή δομή με βασικούς αποδέκτες τα παιδιά. 

Φαίνεται οτι βρισκόμαστε σε μια φάση της ιστορίας που οι ηθικές αρχές αναθεωρούνται, κάποιες αντέχουν ενώ αλλες καταρρεέουν ή αλλάζουν μορφή. Έντονος προβληματισμός και συζητήσεις γίνονται πάνω στην κρίση που διέρχεται η οικογένεια δεδομένης της οικονομικής δυσχέρειας ή πολύ  χειρότερα της δυσμένειας που διαπιστώνεται σε μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού. Ζητήματα όπως η βία και η κακοποίηση, σωματική ή ψυχολογική, η απομόνωση, η εγκατάλειψη και το διαζύγιο βρίσκονται σταθερά στο προσκήνιο.

Αναπόφευκτα, οι πρώτοι που δέχονται τις δονήσεις όλων αυτών  είναι τα παιδιά που λόγω της μικρής εμπειρίας τους στην πραγματικότητα και του συναισθηματικού τρόπου να βιώνουν τα γεγονότα, επηρεάζονται πολύ περισσότερο . Οι ψυχικές εντάσεις και συγκρούσεις εκφράζονται με μεγαλύτερη αμεσότητα στα παιδιά απ' ότι στους μεγάλους. Έτσι τα τελευταία χρόνια,  παρατηρούνται συμπεριφορές που κινούνται στα άκρα και σε μεγαλύτερη συχνότητα σε σχέση με το παρελθόν. Είτε πρόκειται για έντονα βίαιες συμπεριφορές είτε για απόσυρση του παιδιού, τις περισσότερες φορές τα αίτια βρίσκονται στον τρόπο λειτουργίας της οικογένειας.

Απο την έκρηξη της οικονομικής κρίσης και πέρα, παρατηρούνται συχνότερα φαινόμενα ενδοοικογενειακής βίας που συνδεόνται με την οικονομική αδυναμία των γονιών να προσφέρουν τα απαραίτητα. Ως γεγονός, αυτό εγείερει συναισθήματα έντονης ματαίωσης και ανασύρει παλιότερα ανεπίλυτα άγχη ευνουχισμού.Οι ρόλοι ανατρέπονται και δεν είναι σπάνιο να περνά η οικονομική στήριξη της οικογένειας απο τη σύζυγο-μητέρα και όχι απο τον σύζυγο-πατέρα όπως  είθισται. Ο πατέρας μένει σπίτι και  μητέρα μπορεί να είναι εκείνη που εργάζεται εκτός. Η ανατροπή του στεροτύπου φέρνει ισχυρούς τριγμούς εφόσον το παραδοσιακό μοντέλο αλλάζει. Η υπόθεση πως η ανατροπή του παραδοσιακού τύπου οικογένειας θα μπορούσε να οδηγήσει στην αυτονομία και την χειραφέτηση των μελών ναυαγεί καθώς διαφαίνονται περισσότερο  αποπροσανατολισμός και ανομία. Τα αναδυόμενα άγχη ευνουχισμού είναι τόσο οξυμένα ώστε νέοι φόβοι ξυπνούν και  φέρνουν τη βία ως άμυνα. Επιτίθεται συνήθως εκείνος που φοβάται περισσότερο την αλλαγή, την ανατροπή. Ένα  παδί που μεγαλώνει σε μια οικογένεια με βίαιες συμπεριφορές, ως πιο αδύναμο, φοβάται περισσότερο απο τους μεγάλους και προκειμένου να αντιμετωπίσει τον δικό του φόβο, συχνά ταυτίζεται και αναπαράγει την βία. Έτσι, θα διαλέξει πιο αδύναμους ή μικρότερους για να εκφράσει με ανάλογα μέσα όσα συμβαίνουν στο ίδιο.

Σε άλλες περιπτώσεις συναντά κανείς οικογένειες που τα διάφορα ζητήματα οικονομικής, επαγγελματικής ή προσωπικής φύσης απασχολούν τόσο έντονα τους γονείς που δεν περισσεύει συναισθηματικός χώρος για το παιδί. Ένα διαζύγιο, πολλές ώρες εργασίας και απουσίας των γονιών απο το σπίτι, προβλήματα οικονομικά είναι μερικά απο τα πιο συχνά. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα, τα παιδιά να βιώνουν συναισθήματα εγκατάλειψης, μοναξιάς ή ακόμη ενοχής και απελπισίας. Λόγω του ότι τα παιδιά συνηθίζουν να προσωποποιούν τις καταστάσεις, θεωρούν του εαυτούς τους υπεύθυνους  για τις δυσκολίες και τα προβλήματα των γονιών. Κατα συνεπεια μπορεί να νιώσουν υπεύθυνα και ένοχα για την οικονομική δυσκολία της οικογένειας, για τις ενδοοικογενιακές συγκρούσεις μέχρι και το διαζύγιο των γονιών.  Συχνά, αποσύρονται απο τις κοινωνικές συναναστροφές, αποφεύγουν να βρίσκονται σε ομαδικές δραστηριότητες, γίνονται εσωστρεφή και απόμακρα ενώ συναισθήματα ανασφάλειας και χαμηλης αυτοεκτίμισης συνοδεύουν το όλο κλίμα.

Κάποιες φορές, εμφανίζονται  θέματα στον ύπνο όπως συχνά ξυπνήματα, εφιάλτες, νυχτερινή ενούρηση, εκφράζοντας απωθημένες επιθετικές ενορμήσεις έναντι των γονέων ή/και του περιβάλλοντος. Όλα αυτά δημιουργουν επιπλέον εκνευρισμό στο παιδί καθώς το Εγώ υφίσταται έντονες ώσεις με αποτέλεσμα ξαφνικά ξεσπάματα κλάμματος ή ανεξήγητου (επιφανειακά) θυμού.

Αλλά και στη διατροφή μπορεί κανείς να διαπιστώσει ιδιαιτερότητες που συνδέονται με   τη συναισθηματική  κατάσταση του σπιτιού. Βουλιμικές , ανορεξικές κρίσεις ή εναλλαγή των δυο δεν είναι ασυνήθιστες  καθώς ο παιδικός ψυχισμός επιχειρεί να καλύψει ή να απαλύνει τα υποσυνείδητα άγχη του μέσα απο τη λήψη τροφής ή και αντίθετα με την άρνησή της. Ενορμήσεις θανάτου έναντι του εαυτού εξαιτίας ενοχικών τάσεων που πολλές φορές έχουν ιδεοψυχαναγκαστικό χαρακτήρα, εκφράζουν την προσπάθειά του παιδιού να διαχειριστεί εσωτερικά τις συναισθηματικές του διακυμάνσεις.

Η σχολική επίδοση επίσης δεν είναι εύκολο να μείνει ανεπηρέαστη. Ενα παιδί που αντιμετωπίζει έντονα άγχη και συγκρούσεις στην οικογένεια του, δεν καταφέρνει πάντα να αποστασιοποιηθεί απ'αυτά   και  τα κουβαλά μέσα του, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να οργανώσει τη σκέψη του κι η προσοχή του να διασπάται. Μπορεί να είναι αρκετά ανήσυχο ή αντιθέτως πολύ σιωπηλό αλλά και στις δυο περιπτώσεις δεν του είναι δυνατό να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του σχολείου. Τις περισσότρες φορές, “χάνεται” στις σκέψεις του ή στον “κόσμο” του όπως συνηθίζουμε να λέμε, σ'εναν κόσμο που με περιορισμένα μέσα λόγω του μικρού της ηλικίας ή της περιορισμένης ψυχικής δομής, προσπαθεί να υπάρξει.

Άραγε χρειάζονται τέλειοι γονείς για να υπάρχουν ισορροπημένα παιδιά; Και τι γίνεται όταν και οι γονείς περνούν δύσκολες περιόδους; Προφανώς δεν υπάρχουν τέλειες και καταπληκτικές οικογένειες, είτε βρίσκονται όλοι μαζί είτε όχι. Αξίζει να σημειωθεί πως με το διαζύγιο η οικογένεια δεν παύει να υφίσταται, εφόσον υπάρχουν παιδιά, αλλά σίγουρα αλλάζει μορφή. Γι' αυτό και δεν υπάρχουν λέξεις όπως “πρώην μπαμπάς- μαμα” κλπ. Αυτό είναι πολύ σημαντικό να το γνωρίζουν τα παιδιά και οι γονείς που βιώνουν ενα διαζύγιο.

Μπορούν όμως να υπάρχουν οικογένειες που συνεργάζονται και προσπαθούν και ίσως αυτό να μην είναι ιδιαίτερα δύσκολο. Για παράδειγμα, δεν είναι απαραίτητο να γίνονται τα παιδιά άμεσα εμπλεκόμενα στα θέματα των γονιών όσο σημαντικά κι αν είναι αυτά. Ο ρόλος των γονιών δεν είναι να αποκρύπτουν την αλήθεια απο τα παιδιά αλλά να την “μεταβολίζουν”, να την επεξεργάζονται πρώτα οι ίδιοι και κατόπιν να την επικοινωνούν στο παιδί. Μ'αυτό τον τρόπο γίνεται δυνατό να συζητηθούν πολλά απ' αυτά που παραδοσιακά θεωρούνται δύσκολα θέματα όπως ένα διαζύγιο, η οικονομική κρίση, ο θάνατος ή η σεξουαλικότητα.

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό οι δυο πόλοι του πυρήνα της οικογένειας, δηλ. οι γονείς, να μπορούν να συνεργαστούν. Παραδόξως ίσως, δεν είναι απαραίτητο να συμφωνήσουν αν δεν μπορούν, παρά μόνο να δεχθούν με αμοιβαίους συμβιβασμούς να συνεργαστούν σ'αυτόν τον “μεταβολισμό”. Το παιδί έχει ως σημείο αναφοράς του εαυτού του τον οικογενειακό πυρήνα. Εφόσον λοιπόν ο πυρήνας παραμένει λειτουργικός, αυτό βοηθά το παιδί να αποκτήσει και να διατηρήσει την απαραίτητη ψυχική οργάνωση και συνοχή που θα του επιτρέψουν να επεξεργαστεί και να αντιμετωπίσει με τη σειρά του τα όποια ζητήματα προκύπτουν γύρω του και μέσα του.

                                                                                                       από την Κλεονίκη Γκεβέζου

Κλινική Ψυχολόγο-Ψυχοθεραπεύτρια

Βιβλιογραφία

F. DOLTO “ Psychanalyse et Pediatrie”

A. FREUD “ The Ego and the Mechanisms of Defense”

KLEIN & J. RIVIERE “ L' Amour et la Haine”

D.WINNICOT “ The Child, the Family and the Outside World”

Κ. ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ “ Η Άνοδος της Ασημαντότητας”